آیا تالاب‌های ایران راه نجاتی دارند
تالاب‌های ایران راه نجاتی دارند؟
ایران دارای ۲۵۰ تالاب با مساحت حدود ۲/۵ میلیون هکتار است که ۲۲ تالاب با مساحت یک میلیون و ۴۸۱ هزار و ۱۸۷ هکتار در کنوانسیون رامسر ثبت شده و دارای اهمیت جهانی است.
از تالاب‌های بین‌المللی ایران هفت تالاب در کرانه دریای خزر، پنج تالاب در کرانه خلیج فارس، یک تالاب درکرانه دریای عمان و ۹ تالاب در استان های داخلی و یک تالاب مرزی هستند.
تقریبا هیچ یک از تالاب‌ها در ایران بدون مشکل و معضل نیست. شدت و ضعف عوامل تهدید و معضلات تالاب‌ها به ارزش، اهمیت و میزان نقش آن‌ها در تامین مایحتاج زندگی مردم منطقه بستگی دارد. هرچقدر نیاز مردم به منابع تالاب بیشتر و روابط اکولوژیک آن‌ها محکم تر باشد، به همان اندازه نیز موجب استفاده بیشتر از منابع طبیعی تالاب می شود و تالاب را بیشتر دچار معضل می کند. این امر زمانی به حداکثر خود می رسد که استفاده از تالاب بدون آگاهی از توان اکولوژیک آن باشد.
سرویس محیط زیست ایسنا در نشستی با حضور دکتر احمدعلی کیخا معاون سازمان حفاظت از محیط زیست و امیرحسین رفیع فعال محیط زیست، به بررسی چرایی و علل بحران کم آبی تالاب‌ها پرداخته است.
معاون طبیعی سازمان محیط زیست در این نشست اظهارکرد: مجموعه‌ای از رویدادها، سیاست‌ها و برنامه‌هایی که در طول سال گذشته برای احیای تالاب‌ها انجام شده بود، در بهبود وضعیت آن نقش داشته است که این اتفاقات را می‌توان در دو گروه دسته بندی کرد.
وی با اشاره به عوامل طبیعی مانند تغییرات آب و هوایی، خشکسالی و… گفت: تغییرات آب‌و‌هوایی ادعای ما نیست بلکه کل دنیا به این جمع بندی رسیده است که شرایط جوی گذشته دیگر باز نخواهد گشت و از بین رفتن تالاب‌ها نیز نتیجه همین موضوع بود که این عوامل در سال جاری کمتر اتفاق افتاده است.
به گفته کیخا، بخشی از عواملی که باعث از بین رفتن تالاب‌های ایران شده است نیز به دلیل دخالت انسان در اکوسیستم‌های آبی و مدیریت ناصحیح منابع آب در کشور است که عوامل طبیعی را نیز تشدید کرده است.
معاون محیط زیست در ادامه گفت: منطق کار این است که اگر آب و هوا باعث تغییر شرایط شد، ما با شرایط جدید باید تطبیق پیدا کنیم اما در سالهای گذشته نه تنها این کار را انجام ندادیم بلکه دخالت خود را در اکوسیستم‌ها بیشتر کردیم و باعث بروز این تغییرات کنونی شده‌ایم.
معاون سازمان محیط زیست بااشاره به مصرف بی‌رویه آب بیان کرد: آنچه امروز در دنیا مقبول است، این است که حدود ۲۰ درصد از آب در دسترس را مصرف و ۸۰ درصد دیگر را به طبیعت وارد کنیم تا بتوانیم تعادل را در طبیعت حفظ کنیم. اما در حال حاضر ۷۰ تا ۸۰ درصد آب را مصرف می‌کنیم و قطعا اکوسیستم‌های آبی و طبیعی را دچار مشکل می‌کنیم.
وی با بیان اینکه بخش قابل توجهی از منابع آب صرف توسعه کشاورزی و افزایش محصولات زیر کشت شده است، تاکید کرد: در واقع ما سهم آب را از طبیعت گرفتیم و به مصرف کننده دیگری همچون کشاورزی دادیم.
میزگرد چرایی بحران کم آبی تالاب‌ها
تجدیدنظر در تامین حق آبه زیست‌محیطی تالاب‌ها پس از سالها غفلت
به گفته کیخا، اگر ما بخواهیم شرایط را تغییر دهیم باید مانند آنچه در ارومیه اتفاق افتاد عمل کنیم، باید آب را تامین و به داخل تالاب‌ها بفرستیم و فرقی نمی‌کند که این آب از آسمان نازل شود یا از مصرف کننده دیگری بگیریم و به طبیعت بدهیم.
وی با بیان اینکه کشاورزی عمده‌ترین مصرف‌کننده منابع آبی است، گفت: اتفاق مبارکی که امسال افتاده است، این است که نزولات آسمانی افزایش پیدا کرده است البته این موضوع هم وجود دارد که پیش شرط توسعه که همان احساس نیاز مردم به تغییر است نیز فراهم شده است و دولتمردان به اهمیت این تغییر رسیده‌اند. بنابراین در تامین حق آبه زیست محیطی تالاب‌ها که تا کنون کوتاهی و غفلت شده بود تجدید نظر کرده‌اند.
معاون سازمان محیط زیست با اشاره به اتفاقاتی که در حوزه دریاچه ارومیه برای احیای این تالاب روی داده است گفت: دولت به دنبال این بود که رفتار خود را در مدیریت آب و مصرف اصلاح کند، البته در این راستا لطف خداوند هم شامل حال مردم شده است. در واقع اتفاقات خوب دریاچه ارومیه را مدیون لطف خداوند که شاهد تلاش دولت و مردم بود هستیم.
نباید بارگذاری جدید در بخش کشاورزی داشته باشیم
کیخا با بیان اینکه نیازمند اقداماتی برای کاهش مصرف آب هستیم، گفت: در واقع نباید بارگذاری جدید در بخش کشاورزی داشته باشیم، بخصوص توقف کشاورزی و اصلاح کشت در حوزه دریاچه ارومیه، گفت: نه تنها در مورد دریاچه ارومیه بلکه برای کلیه اکوسیستم‌های آبی ما نیازم علاوه بر آن در بلندمدت نیز باید به سمتی برویم که سهم سایر بخش‌های اقتصادی که مصرف آب کمتری دارند و باعث ایجاد اشتغال، تولید و درآمد می‌شوند را در مناطقی که اکوسیستم آبی دارند افزایش دهیم.
وی ادامه داد: باید قبل از اینکه به مردم توصیه کنیم کشاورزی نکنند اقدامات پیش زمینهای آنرا انجام دهیم. یعنی به مردم بگوییم این محصول را نکار و یا آنکه با روش صحیح کشت و آبیاری انجام بده. نمی‌توان به مردم گفت که کشاورزی تعطیل است چرا که کشاورزانی که چند سال به کشت محصول مشغول بوده‌اند، نمی‌توانند به راحتی در سایر بخش‌ها مشغول شوند.
وی در پاسخ به این سوال که چرا با وجود اقدامات فراوان برای اصلاح الگوی کشت در حوزه دریاچه ارومیه باز هم نهال سیب به عنوان یک محصول پرمصرف آبی بین کشاورزان توزیع می‌شود، عنوان کرد: در سطح کلان و ستاد تصمیماتی گرفته می‌شود ولی انتقال این تصمیمات در سطح مزرعه و کارشناسانی که با کشاورزان ارتباط دارند کند است. علیرغم اینکه استراتژی بر این است که محصولات آب‌بر کشت نشود، اما شنیده می‌شود که بخش‌هایی از وزارت جهاد کشاورزی هنوز نهال محصول پرمصرف توزیع می‌کنند که این مورد انتقاد مردم و کشاورزان نیز هست.
۳۵ درصد از آب قبل از رسیدن به بخش کشاورزی به هدر می‌رود
در ادامه امیرحسین رفیعی در پاسخ به صحبت‌های معاون طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست با اشاره به دریاچه وان ترکیه و سوان ارمنستان، عنوان کرد: این دو دریاچه ریشه‌های مشترکی با دریاچه ارومیه دارند، اما نه تنها در تغییرات اقلیمی تضعیف نشدند، بلکه شرایط بهتری را نیز تجربه کرده‌اند البته این حرف درست است که برخی مواقع تغییراتی در حوزه آبریز انجام دادیم، باعث تشدید تغییرات اقلیمی شده است. مثلا در منطقه‌ای که تبخیر آب بالاست سدهای زیادی احداث کردیم، در حالی که در آن منطقه حداقل ۲۰ درصد تخریب پشت سد داریم.
وی افزود: علاوه بر آن در کانال‌های انتقال آب که برای زمینهای کشاورزی آب را انتقال می‌دهد نیز در بسیاری از مواقع می‌بینیم که ملاحظات فنی دیده نشده است و ۳۰ تا ۳۵ درصد از آب پیش از رسیدن به بخش‌های کشاورزی به هدر می‌رود. در حالی که اگر این آب را به سفره‌های زیرزمینی برگردانیم هم سفره‌های آب زیرزمینی تقویت می‌شود هم اینکه تبخیر آب کمتری داریم. علاوه بر آن نیز سدها نیز قابل لایروبی خواهند شد.
به اعتقاد این فعال محیط زیست، در عرصه زیست محیطی یکپارچگی در دولت قبل وجود ندارشت به عنوان مثال برخی تصمیمات وزارت جهاد کشاورزی بسیار مخرب است به طور مثال در سالهای ۹۰ تا ۹۱ دیدیم که علیرغم شرایط بد دریاچه ارومیه وزارت جهاد کشاورزی به کشاورزان آن محدوده اجازه داد که پس از برداشت گندم از زمین کشاورزی، بدون اینکه به آن دست بزنند بر روی همان زمین ذرت بکارند که این موضوع فشار مضاعفی به آب و خاک منطقه وارد می‌کرد.
وی ادامه داد: وزارت جهاد کشاورزی تسهیلاتی را به دانشجویانی ارائه داده است که زمینی را اجاره و فشار زیادی بر آن وارد کردند. علاوه بر آن نیز مجوز حفر چاه نیز به کسانی داده است که آب را مصرف نمی‌کنند و آب را به کسانی که قصد کشاورزی مدرن دارند می‌فروختند و این در حالی بود که جوامع محلی از دریافت تسهیلات وزارت جهاد کشاورزی محروم بودند. البته در این موضوعات کمترین تقصیر برای محیط زیست وارد است. اما سوالی که مطرح می‌شود این است که طرح تالاب‌های ایران در این سالها با وجود بودجه‌های کلان کشوری و بین المللی هنوز الگوی مدیریتی درست و پایدار پیدا نکرده است و به نظر می‌رسد یک سری از کلیدها در نوشتن طرح مدیریت جامع دیده نشده است. هرچند که این طرح به امضای استاندار، وزرا و رئیس سازمان حفاظت محیط زیست رسیده است اما می‌بینیم که هر روز فشار در حوزه آبریز دریاچه ارومیه بیشتر می‌شود.
وی ادامه داد: شاید این مشکلات به دلیل نداشتن طرح آمایش سرزمین است یعنی تمام پتانسیلی که ما باید در مناطق خود بشناسیم متاسفانه هنوز شکل واقعی خود را نگرفته است و همین موضوع باعث فشار مضاعف می‌شود.
باید از ۲۰ سال گذشته به کم‌آبی می‌اندیشیدیم
در ادامه این نشست کیخا معاون طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست با تاکید بر اینکه نمی‌توانیم منکر تغییرات آب و هوایی شویم گفت: می‌توانیم به وضوح ببینیم که هر سال شرایط آب و هوایی از این نظر بدتر می‌شود ولی ما باید خود را با شرایط جوی تطبیق دهیم. هنوز یک برنامه استراتژیک برای تطبیق برنامه‌های مختلف با شرایط جدید آب و هوایی وجود ندارد.
کیخا با اشاره به بحران آب در تهران گفت: شهری مانند تهران که امروز کمبود آب تهدید جدی برای آن است باید برنامه‌ای از دو دهه قبل آماده می‌کرد نه آنکه اکنون و در دل بحران به فکر مدیریت آب بیفتد.
وی همچنین تاکید کرد: وقتی صحبت از کشاورزی می‌کنیم همیشه منظورمان وزارت جهاد کشاورزی نیست بلکه منظور بخش کشاورزی است یعنی اقداماتی که در بخش کشاورزی رخ داده است مشکلاتی برای آب ایجاد کرده و رقبایی برای طبیعت که باید مصرف کننده اصلی باشد ایجاد کرده است. در این خصوص وزارت نیرو و وزارت جهاد کشاورزی و سایر دستگاه‌های اجرایی نیز نقش دارند البته ما به دنبال متهم کردن دستگاه خاص نیستیم بلکه می‌گوییم مجموعه‌ای از سیاست‌هایی که در بخش کشاورزی دنبال کردیم این نتیجه را داشته است و گرنه مشکل بحران آب صرفا ناشی از اقدامات انجام شده در دستگاه‌ها نیست.
کیخا با بیان اینکه تامین امنیت غذایی به معنی تولید همه محصولات غذایی در داخل کشور نیست، گفت: امنیت غذایی یعنی اینکه دولت قادر باشد محصولات مورد نیاز مردم خود را به اندازه کافی و در زمان مورد نیاز تامین کند و به هیچ وجه به این معنی نیست که همه محصولات را خودمان تولید کنیم. این اشتباه استراتژیکی است که در کشور به دنبال آن هستیم و نمی‌خواهیم آنرا اصلاح کنیم.
دکتر کیخا در میزگرد تالاب‌ها
وی با بیان اینکه ایران کشور خشکی است و منابع آبی کافی برای تامین همه محصولات ندارد، گفت: کشورهای شمالی ما مانند شوروی سابق منابع آب فوق العاده‌ای دارند و بسیاری از کشورها در روسیه زمین اجاره می‌کنند و در آنجا به تولید محصولات کشاورزی می‌پردازند.
معاون سازمان محیط زیست با انتقاد از وزارت جهاد کشاورزی و برنامه‌های توسعه کشاورزی گفت: چرا محصولات آب‌بر را در ایران تولید می‌کنیم. من زمانی که در مجلس نیز بودم سوال کردم که مبانی توسعه کشاورزی شما چیست؟ هنوز معتقدم که مبانی نظری وجود ندارد و ما نمی‌دانیم به طور شفاف در بخش کشاورزی به دنبال چه هستیم؟ طبیعی است زمانی که در فضای مبهمی تصمیم گیری می‌کنیم چنین نتایجی را نیز باید انتظار داشته باشیم.
سطح زیرکشت دریاچه ارومیه از دهه ۵۰ سه برابر شده است
وی با بیان اینکه کشور برای توسعه، ساده ترین راه را انتخاب کرده است گفت: در حوزه دریاچه ارومیه ۱۵۰ هزار هکتار در دهه ۵۰ زیر کشت بوده است و امروز به ۴۵۰ هزار هکتار افزایش پیدا کرده است. در حالی که میزان آب بدون تغییر مانده است. تا زمانی که از این استراتژیک عقب گرد نکنیم نمی‌توانیم مشکلات این حوزه را حل کنیم.
معاون طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست خاطر نشان کرد: ۷۲۵ میلیارد تومان برای دریاچه ارومیه تخصیص دادیم حتی اگر ۱۰ برابر این میزان را صرف کنیم ممکن است نتوانیم این دریاچه را احیا کنیم.
وی با بیان اینکه یکی از الزامات توسعه پایدار کشور مدیریت صحیح منابع آب است، گفت: اگر قرار بر توسعه پایدار باشد و اگر به موضوع آب توجه نکنیم، هر برنامه توسعه‌ای عقیم و ناقص خواهد بود بنابراین برای مدیریت صحیح در حوزه آب باید نگاه جامع مدیریتی و به دور از نگاه بخشی و نقطه‌ای داشته باشیم.
معاون محیط طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست درخصوص حل معضلات آب در حوزه‌های مختلف گفت: صرفا راه‌حل‌های فنی برای حل این معضل کفایت نمی‌کند بلکه باید به سمت راه‌های اقتصادی برویم. در کشوری که هنوز قیمت آب در بخش‌هایی صفر است، نمی‌توانیم انتظار مصرف بهینه آب داشته باشیم.
آب قیمت واقعی ندارد
کیخا واقعی شدن هزینه آب را یکی از راه‌های مصرف بهینه آب شد و گفت: اگر هزینه واقعی برای آب پرداخت شود، به جایی می‌رود که بیشترین بازده را داشته باشد. این یک قانون در علم اقتصاد است که قیمت هر کالایی که پایین باشد مصرف آن بالا خواهد بود.
به گفته وی برای حل بحران آب در کشور باید پیش از هرچیز رویکردهای توسعه در کشور اصلاح شود و تا پیش از آن نمی‌توانیم انتظار داشته باشیم که این معضل حل بشود.
معاون محیط طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست درخصوص توسعه در روستاها گفت: در روستاهای قدیم جاده آسفالت، برق، تلفن، اینترنت، طرح هادی به روستاها راه نیفتاده بود اما تولید وجود داشت در حالی که امروزه این امکانات را به روستا بردیم ولی تولید وجود ندارد که این یک اشکال بزرگ است. زمانی که منابع ما محدود است بهتر است منابع در دست را برای تقویت بنیان‌های تولید اختصاص دهیم تا شاهد مهاجرت از مناطق حاشیه‌ای کشور به تهران به دلیل محرومیت از امکانات نباشیم.
