اردبیل – افت سطح آب های زیر زمینی و کاهش سطح آب رودخانه ها در حالی به خطر جدی در گستره استان اردبیل تبدیل شده است که آب پرمصرف ترین حوزه یعنی کشاورزی کنترل نشده تخصیص می یابد.

این گزارش از سلسله گزارشهای «پرونده ویژه بررسی پدیده کم آبی و مدیریت بحران آب در استانهای کشور» منتشر شده است. دومین «پرونده ویژه» مجموعه گزارشهای تولیدی دفاتر سرپرستی استانهای خبرگزاری مهر، در یک موضوع مشترک است. نخستین پرونده ویژه استان ها با عنوان«پرونده ویژه بررسی پدیده حاشیه نشینی در استانهای کشور» را می توانید در اینجا بخوانید.

خبرگزاری مهر – گروه استان‌ها: طی سال های گذشته کاهش بارش و تجربه خشکسالی آب پشت سدها و سطح رودخانه ها را کاهش داد تا جایی که کارگروه خشکسالی به صورت اظطراری تشکیل شد و تمامی دستگاه های متولی که تا دیروز بدون اضطراب و استرس به کار سد سازی و کشت خود مشغول بودند متوجه بحران جدی آب شدند.

بحران آب طی سال های اخیر در حالی بر حوزه های مختلف از جمله مصرف بخش خانگی، کشاورزی، صنعت و محیط زیست سایه انداخت که عملا مدیریت و تدبیر از پیش اندیشیده شده نداشت؛ تا جایی که اردبیل بدون آمادگی قبلی با تهدید ممنوعیت دشت ها، کاهش بارندگی، خسارت قابل توجه خشکسالی، کم آبی در بخش شرب، خشک شدن تالاب ها و تاثیرات منفی زنجیره های زیستی و محدودیت بخش کشاورزی به یکجا مواجه شد.

این اتفاقات مصادف بود با پروژه های عظیم سد سازی که قرار بود تامین کننده نیاز بخش های مختلف استان باشد و از قضا از سوی خود متولیان به عنوان راهکاری اشتباه و فرایندی اشباع شده تمامی معادلات مدیریت منابع آبی را به هم ریخت.

این روزها تخصیص آب به پرمصرف ترین حوزه در حالی انجام می شود که نه متولیان آبی و نه بخش کشاورزی از فرایند تخصیص و مصرف رضایت ندارند و در عین حال که هر دو حوزه خطر جدی کمبود آب را هشدار می دهند اما در عمل شیوه های مدیریت حتی در این اتفاق نظر کمبود ها را جبران نکرده است.

هدر رفت آب به پای بخش کشاورزی

مدیریت منابع آبی استان اردبیل در سه بخش شمال، مرکز و جنوب به فراخور منابع آبی موجود متفاوت از یکدیگر است. با این وجود مدیر عامل آب منطقه ای استان اردبیل بارها به رقم هایی مانند ۹۲ و ۹۳ درصد مصرف بخش کشاورزی از منابع آبی اشاره کرده است.

کم آبی

داوود نجفیان در اغلب اظهارات خود راندمان پایین بخش کشاورزی را به عنوان یکی از معضلات مدیریت بهینه منابع آبی عنوان کرده و خواستار تغییر رویه این حوزه شده است.

این اظهارات در حالی است که بخش کشاورزی از نحوه تخصیص آب گله مند است. معاون برنامه ریزی و امور اقتصادی جهاد کشاورزی استان اردبیل تخصیص آب به این شکل را زمینه ساز طرح چنین اظهاراتی دانست و در گفتگو با خبرنگار مهر به ضرورت تخصیص حجمی آب تاکید کرد.

اصغر پرتوی گفت: اینکه گفته می شود ۹۲ درصد آب را کشاورزی مصرف می کند صحیح نیست و خود کشاورزی در نحوه مصرف با مشکل مواجه شده چرا که هدر رفت آب نیز به پای کشاورزی نوشته می شود.

وی افزود: اگر آب را حجمی و کنترل شده بدهند زارع خود برنامه ریزی می کند که چه زمانی آبیاری داشته باشد و چطور به شکل بهینه از آب مصرف کند اما باید تاکید داشت در کشاورزی ما چیزی به نام آب کنترل شده نداریم.

در تائید اظهارات این مقام مسئول باید گفت بر اساس اظهارات برخی مسئولان سال گذشته ۱۵۰ میلیون متر مکعب آب از زهکش مرزی مغان خارج شده و این رقم توانایی آبیاری سه هزار هکتار را دارد که می توان گفت دو برابر حجم یامچی آب از زهکش مغان برای هیچ به هدر می رود.

آب داریم اما زیرساخت نداریم

این هدر رفت به حدی به دغدغه مهمی در شمال استان که امکان بهره گیری از منابع آبی زیر زمینی را ندارد تبدیل شده است که مدیر عامل کشت و صنعت مغان نیز در اظهارات مجزایی از هدر رفت ۱۰۰ میلیون متر مکعبی آب در شبکه آبی مغان خبر داد.

اروجعلی محمدی گفت: علاوه بر این ۳۰۰ میلیون متر مکعب از آب نیز به ارس می ریزد و در مجموع ۴۰۰ میلیون متر مکعب آب بدون استفاده از شبکه آبی خارج می شود.

مدیر عامل کشت و صنعت مغان با اذعان به اینکه حق آبه این مجموعه ۲۴۰ میلیون متر مکعب است، اضافه کرد: برای ایجاد آبیاری بارانی سه هزار میلیارد ریال باید در این ناحیه هزینه شود.

محمدی با تاکید به ضرورت مدیریت بهینه منابع آبی موجود اضافه کرد: جهاد کشاورزی و آب منطقه ای نمی توانند برای آبیاری تحت فشار اقدام کنند مگر اینکه سیستم یکپارچه تعریف شود.

وی با بیان اینکه آب داریم اما زیر ساخت نداریم، ادامه داد: دولت باید برای استفاده بهینه از منابع برنامه ریزی کند.

خشکسالی ساوه

تلاش خبرنگار مهر بعد از دو ماه تماس پی در پی برای جویا شدن نظرات مدیران آبی در خصوص هدر رفت آب از شبکه های زهکشی، وضعیت پروژه های آبی و راهکارهای در دست اجرا بی نتیجه ماند تا جایی که نه مدیریت آب منطقه ای و نه معاونت بهره برداری آب منطقه ای حاضر به پاسخگویی به سوالات این حوزه نشدند.

در عین حال علاوه بر هدر رفت آب معاون برنامه ریزی و امور اقتصادی جهاد کشاورزی استان از نحوه حساب نوشت آب پشت سد ها نیز گله مند است.

پرتوی با بیان اینکه بخشی از آب پشت سد از طریق تبخیر و بخشی از طریق تجهیزات فرسوده از بین می رود، اضافه کرد: این در حالی است که بارها تاکید می شود کل حجم آب پشت سد به بخش کشاورزی اختصاص یافته است.

سد سازی راهکار یا دردسر

طی سال های گذشته سد سازی به عنوان راهکار اصلی تامین آب بخش کشاورزی قلمداد شده است. تا جایی که سد پشت سد در جلسات و کارگروه ها به تصویب رسیده و به عنوان ابزار اصلی مدیریت منابع آبی قلمداد شده است.

این در حالی است که سال گذشته مدیر عامل آب منطقه ای استان در رسانه ها با اظهارات قابل توجهی سد سازی را اشباع شده اعلام کرد و پس از آن مقطع در تمامی جلسات سد سازی صرفا برای مهار آب های مرزی را ضروری دانست.

در وضعیتی که گوش مردم و رسانه ها به این تغییر رویه که البته با انتقاد هایی همراه بود عادت می کرد، مدیر کل حفاظت از محیط زیست استان از ضرورت تغییر رویه سد سازی حتی به شکل فعلی گفت.

سید رضا موسوی با ابراز نگرانی از آنچه که دخالت انسانی بر سر تالاب ها و منابع آبی آورده است از جمله پروژه های نیازمند تغییر رویکرد را سد سازی دانست و گفت: در وضعیت فعلی منابع و به دلیل اثرات منفی زیست محیطی سد سازی برای کشاورزی توجیه ندارد.

این مسئول تصریح کرد: این در حالی است که پروژه هایی مانند پایاب خداآفرین با هدف تبدیل اراضی دیم اجرا می شود و در حالی که سفره های آب های زیر زمینی تخریب شده و به نظر می رسد طرح هایی از این دست نیازمند بازنگری است.

وی خواستار بازنگری وزارت نیرو در این پروژه شد و گفت: در وضعیتی که استان اردبیل هر سال با خشکسالی مواجه می شود و بحران آب جدی است باید طرح ها با رعایت ضوابط محیط زیستی به اجرا درآید.

تلاش برای تکمیل سد های مرزی در حالی به جد از سوی مسئولان استانی پیگیری می شود که تاکنون اظهار نظر قطعی در خصوص نگرانی های زیست محیطی این پروژه ها عنوان نشده است و مشخص نیست آیا این سد ها گرفتار روزگار سدهایی خواهند شد که به تعبیر مدیر کل پدافند غیر عامل استان بیشتر از ۲۰سال است آب ندارند.

طی سال های اخیر سد سازی های غیر کارشناسی و بیدار شدن در دقیقه ۹۰ برای احیای آب های مرزی به حدی به زیان مدیریت مهمترین منبع طبیعی تمام شده که برنامه های جسته گریخته، سیاست گذاری های مقطعی و نگاه های غیر کارشناسی آب اردبیل را دچار مشکل ساخته و نه در بخش کشاورزی، نه شرب و نه صنعت و نه حتی محیط زیست نظر هیچ دستگاه و بهره برداری تامین نشده است.

نسخه سد سازی پاسخگو نیست

در جای جای استان سد ها ساخته شده و ساخته شده و باز مدیریت بهینه منابع اتفاق نیفتاده است چرا که بی توجهی به نیاز بهره بردار و بازنگری در شیوه مصرف مورد غفلت قرار گرفته و این روزها این بازنگری در بخش کشاورزی تمامی برنامه ها را به سمت تغییر الگوهای آبیاری و تغییر الگوی کشت سوق داده است.

سوال اینجا است که تغییر الگوی کشت آبیاری که حتی دولت حاضر به ارائه تسهیلات و کمک های بلاعوض به آن شده است، نمی توانست حداقل یک دهه قبل اجرا شود و اینهمه فرصت سوزی برای مدیریت بهینه آب ها و ساخت سدهایی که به اندازه حجمشان پول صرف تکمیل آن ها شده آیا باید به عنوان آزمون و خطا تمامی گستره استان را تحت پوشش قرار می داد تا ما به نقطه سر خط برسیم و بازنگری کنیم؟

کم آبی

این روزها از جمله تدبیرهای جدی وزارت جهاد کشاورزی ترویج الگوهای جدید آبیاری است. به گفته مدیر آب و خاک و امور مهندسی جهاد کشاورزی کمبود آب جدی است و شوخی بردار نیست.

رحیم فرد در گفتگو با خبرنگار مهر با با اشاره به افت شدید عمق آب‌های زیر زمینی در این استان گفت: کمبود آب در دشت اردبیل مشهود است؛ آب مورد نیاز برای کشاورزی در دشت اردبیل از منابع آبی زیر زمینی تامین می شود و طی سال های اخیر برداشت بیش از حد آب های زیر زمینی قابل توجه بوده است.

وی با تاکید به اینکه در وضعیت فعلی دشت اردبیل دشت ممنوعه محسوب می شود، اضافه کرد: عمق آب های زیر زمینی در این دشت به ۱۲۰ متر رسیده و با افت شدید همراه است.

مدیر آب و خاک و امور مهندسی جهاد کشاورزی استان تصریح کرد: در عین حال سد یامچی که با هدف کشاورزی احداث شد برای مصرف شرب بوده و سهم بخش کشاورزی این سد ناچیز است.

فرد با بیان اینکه از ۱۵ هزار هکتار آب هفت هزار و ۵۰۰ هکتار از اراضی توسط این سد تامین می شود، اضافه کرد: به دلیل کمبود شدید آب در دشت اردبیل اجرای طرح های نوین آبیاری در دستور کار قرار گرفته است.

علاوه بر این سد سازی در جنوب استان در حالی تداوم دارد که مدیر کل هواشناسی استان اردبیل از افت شدید بارش ها در جنوب با وجود افزایش کلی بارش در استان خبر داد.

علی دولتی مهر در گفتگو با خبرنگار مهر تصریح کرد: بر اساس نقشه های پیش یابی افزایش ۱۰ درصد بارش در شمال استان و کاهش ۱۰ درصد بارش در جنوب پیش بینی می شود.

کاهش بارش در جنوب استان طی ماه های اخیر نه تنها حوزه کشاورزی بلکه شرب را نیز با مشکل مواجه کرده است و تنها تدبیر جهاد کشاورزی در این منطقه تغییر الگوی کشت و ترویج کشت محصولات مقاوم است. بی آنکه باز مدیریت منابع آب تدبیر مناسبی به دنبال داشته باشد.

اعطای تسهیلات برای شیوه های نوین آبیاری

مدیر آب و خاک و امور مهندسی جهاد کشاورزی استان در عین حال از اجرای شبکه های تحت فشار در خلخال و کوثر خبر داد و گفت: در شمال استان نیز تکمیل شبکه مغان در دستور کار است و در تمامی مناطق شیوه های آبیاری نوین قویا به زارعان توصیه می شود.

سیستم های آبیاری نوین

وی با بیان اینکه برای اجرای شیوه های نوین آبیاری دولت تسهیلاتی در نظر گرفته است، اضافه کرد: در صورتی که کشاورزان به صورت گروهی و یک تشکل نسبت به اجرای این طرح ورود کنند، ۸۵ درصد از هزینه تمام شده توسط بخش دولتی تامین می شود.

به گفته مدیر آب و خاک و امور مهندسی جهاد کشاورزی استان برای ۱۵ درصد مابقی نیز بانک کشاورزی تسهیلات ۱۶ درصد با بازپرداخت پنج ساله اعطا می کند.

فرد افزود: در صورتی که کشاورز به صورت انفرادی اقدام به اجرای این طرح کند در آبیاری تحت فشار ۵۰ میلیون ریال در قطره ای ۶۵ میلیون ریال و در کم فشار ۳۲ میلیون ریال کمک بلاعوض برای هر هکتار دریافت خواهد کرد.

این مسئول تاکید دارد که افت آبها و شوری آب می تواند تاثیر منفی در تولیدات کشاورزی داشته باشد تا جایی که در خاک شور بذر به عمل نمی آید و در منطقه قره لر می توان این مهم را مشاهده کرد.

وی تصریح کرد: حتی اگر بهترین خاک را داشته باشیم و آب نداشته باشیم کشاورزی امکان پذیر نیست و برهمین اساس ضروری است مدیریت منابع آبی به شکل مطلوب مورد توجه باشد.

تلاش مرکز تحقیقات برای معرفی رقوم مقاوم

علاوه بر استفاده از شیوه های نوین معاون برنامه ریزی و امور اقتصادی جهاد کشاورزی استان تغییر الگوی کشت و کشت رقوم مقاوم به تنش کم آبی را ضروری می داند.

پرتوی با یادآوری خسارت ۱۲۰ هزار میلیارد ریالی خشکسالی و سرمازدگی در سال گذشته این اتفاق را تجربه ای برای بازنگری در تغییر الگوهای کشت دانست.

وی گفت: به عنوان مثال گندم تک آبی و سیب زمینی زمستانه از سوی مرکز تحقیقات کشاورزی طرح شده و کشت محصولات مقاوم مانند زعفران و بادام مورد توجه قرار گرفته است.

هر چند دیدگاه تغییر یافته به نظر می رسد به دنبال سازگار کردن کشاورزی با منابع موجود به ویژه منابع آبی است اما در بازار داغ زعفران و بادام که در جای جای کشور کاشت می شود بخش کشاورزی باید به فروش و بازاریابی و برند سازی نیز توجه داشته باشد. چرا که بی توجهی به این موضوع زعفران اردبیل را گرفتار مشکلات سیب زمینی خواهد ساخت که ماه ها روی دست کشاورزان باقی ماند و تا مدت ها تدبیر هیچ دستگاهی راهگشای فروش آن نشد.

در این عرصه نقش دانشگاه ها برجسته و شاخص است. از آن جایی که جهاد کشاورزی استان از همکاری های دانشگاه محقق اردبیلی در مطالعات رقوم جدید و تغییر شیوه های آبیاری بهره می گیرد ضروری است علم دانشگاهی ضمیمه گام های مدیریت منابع آبی و خاکی بخش کشاورزی باشد تا تجربه های تلخ گذشته تکرار نشود.

به عقیده معاون بهبود تولیدات گیاهی جهاد کشاورزی استان، کشاورزی بیشترین خسارت را از کم آبی متحمل می شود. آن هم در وضعیتی که کشاورزی از جمله شریان های حیات اقتصادی این استان است و به عنوان یکی از محورهای توسعه آن محسوب می شود.

تاکید کارشناسان بر این است اردبیل سرزمین چشمه های بهشتی به حد کفایت در حوزه مدیریت منابع آبی آزمون و خطا داشته است. با بحران جدی آب و در وضعیتی که مسئولان پشت تریبون ها جمله به ظاهر جذاب جنگ آینده برای آب است را طرح می کنند، امروز و هم اکنون باید تدبیر جدی برای مقابله با ابعاد این بحران داشت.